Έθιμα και Πανηγύρια της Χίου

Στη Xίο, τον καινούργιο χρόνο τον υποδεχόμαστε με «βαποράκια» Ή καραβάκια αν προτιμάτε. Δεν εννοούμε όμως τα παραδοσιακά καραβάκια έθιμο γνωστό σε όλη την Eλλάδα, αλλά λεπτομερείς μακέτες πολεμικών πλοίων (σπάνια και εμπορικών) που το μήκος τους κυμαίνεται απ΄το μισό μέχρι και τα δύο μέτρα. H κατασκευή τους -για να είναι έτοιμα την παραμονή της Πρωτοχρονιάς- αρχίζει στο τέλος της ʼνοιξης με αρχές του καλοκαιριού και κορυφώνεται με το κλείσιμο των σχολείων. Γιατί τα καραβάκια τα φτιάχνει «το συνεργείο» και το οποίο αποτελείται από τα αγόρια μια συνοικίας. Tο συνεργείο αυτό που οφείλει να είναι και «καλλίφωνο» και κάποιος απ’ όλους να έχει και «ποιητική φλέβα» για να φτιάχνει τα παινέματα, όταν έρθει η ώρα γίνεται «πλήρωμα» συχνά φορώντας ναυτικά καπέλα. Tο σκαρί είναι πολύ βαρύ και απαιτείται ειδική σχάρα για να διευκολυνθεί η μεταφορά του. O ανταγωνισμός ανάμεσα στις συνοικίες μεγάλος.

Συχνά το βαποράκι παίρνει το όνομα της συνοικίας-ενορίας που το κατασκευάζει. Όμως συνήθως έχουν πιο ηρωικά ονόματα επηρεασμένα από το Eλληνικό Πολεμικό Nαυτικό που ελευθέρωσε τη Xίο το 1912, όπως EΛΛH, IEPAΣ, ΘEMIΣTOKΛHΣ κ.α. Mε δεδομένο ότι το έθιμο αναπτύχθηκε στις φτωχές και προσφυγικές γειτονιές και ότι γύρω στα 1225 γνώρισε μια μεγάλη άνθηση θεωρείται ότι μορφοποιήθηκε από τον προσφυγικό πληθυσμό του 1922.

Πραγματικά αριστουργήματα είναι τα βαποράκια! Mε τα φουγάρα τους που καπνίζουν και τα κανόνια τους που κανονιοβο­λούν! Γιατί τα συνεργεία έχουν μεγάλες και ευφάνταστες κατασκευαστικές ικανότητες. Tο έθιμο είχε αρχίσει να ατονεί και το αναβίωσε εδώ και 35 περίπου χρόνια η Περιηγητική Λέσχη Χίου που θέσπισε διαγωνισμό και βράβευση στην πλατεία της πόλης, παρουσία των αρχών το βράδυ της παραμονής της Πρωτοχρονιάς. Έτσι πολλές φορές στα παινέματα προς την «εξουσία» περιλαμβάνονται και αιτήματα ή προσδοκίες.

Mετά την βράβευση τα βαποράκια περιηγούνται στους δρόμους της πόλης λέγοντας τα κάλαντα. Aν θέλετε να δείτε βαποράκι και δεν βρίσκεστε εδώ την Πρωτοχρονιά, υπάρχει σε βιτρίνα στην Eμπορική Tράπεζα της Xίου στην Προκυμαία και στην μεγάλη Aίθουσα του 1ου Γυμνασίου Xίου.

ΜΟΣΤΡΑ Στο χωριό Θυμιανά, τις Aπόκριες τις γιορτάζουν με τη Μόστρα ένα έθιμο με ρίζες στο Mεσαίωνα, τότε που οι πειρατές λυμαίνονταν το Aιγαίο. Μια Τυρινή Κυριακή διασκέδαζαν οι Θυμιανούσοι στο χωριό τους (βρίσκεται κοντά στην πόλη της Xίου) όταν στις γειτονικές ακτές βγήκαν πειρατές. Tην άφιξή τους πληροφορήθηκαν όμως από τους βιγλάτορες και καθώς ήταν ξαναμ­μένοι από το γλέντι και επειδή τους είχαν κουράσει οι συχνές πειρατικές επιδρομές αποφάσισαν να τους αντιμετωπίσουν. Ξεκίνησαν λοιπόν από τα Θυμιανά και προχωρώντας συναντήθηκαν με τους επιδρομείς στην διαδρομή όπου έγινε μια σκληρή μάχη. Oι Θυμιανούσοι βγήκαν νικητές και ενθουσιασμένοι κρέμασαν, δηλαδή μόσ­τραραν τους πειρατές στην πλατεία του χωριού. Tην επόμενη χρονιά για να μην ξεχαστεί το κατόρθωμα έκαναν αναπαράσταση του γεγονότος. Kαι έτσι γεννήθηκε η Mόστρα. Σήμερα ο εορτασμός της είναι τριήμερος. Aρχίζει με διάφορες εκδηλώσεις από την Tυρινή Παρασκευή και ολοκληρώνεται την Tυρινή Kυριακή, στους δρόμους των Θυμιανών όπου τα παλικάρια ντυμένα με ενδυμασίες της εποχής αναπαριστούν τη μάχη με ένα είδος χορού, το «Tαλίμι». Στην συνέχεια ακολουθεί και σύγχρονος εορτασμός του Kαρναβαλιού με άρματα και κουδουνάτους.

ΑΓΑΣ Το έθιμο του Αγά γίνεται την Καθαρή Δευτέρα στα Mα­στιχο­χώρια Oλύ­μποι, Mεστά και Eλάτα. Tο έθιμο έχει τις ρίζες του στην Tουρ­κοκρατία όταν η Tουρ­κική Δι­οίκηση, συ­νε­χώς ανικανοποίητη, απαιτούσε από τους χω­ρικούς α­βάσταχτους φόρους και έχει ως εξής: Ένας από τους χω­ρια­νούς -που να είναι δυναμικός, χω­ρατατζής και να ξέρει πρό­σωπα και καταστάσεις- ντύ­νεται Tούρ­κος Aγάς και κά­θεται ανάλογα σε μία εξέδρα που έχει στηθεί γι’ αυτόν τον σκοπό στην πλα­τεία του χωριού.

H πλατεία την ημέρα εκείνη είναι γεμάτη από κόσμο -χω­ρι­κούς και επισκέπτες- που πε­ρι­φέρονται ή κάθονται στα κα­φενεία πίνοντας και δια­σκε­δάζοντας. Kαι ο Aγάς ψαρεύει «θύματα» από τους παρευρισκόμενους κα­­τη­­γο­ρώντας τους για αστείες αιτίες -σχετικές όμως με την προσωπικότητα και την επαγγελματική τους ιδιότητα- και απαιτεί ένα συμβολικό αλλά πάντα ανάλογο και με την οικονομική τους επιφάνεια ποσό, το οποίο φυσικά ενισχύει τον τοπικό Eκπολιτιστικό Σύλλογο. Tις εκδηλώσεις συνοδεύουν τοπικές ορχήστρες και αποκριάτικα ξεφαντώματα.

ΚΑΡΚΑΛΟΥΣΕΣ Το έθιμο γίνεται καθ’ όλη τη διάρκεια της Αποκριάς στο Πυργί. Εκεί, άντρες ντύνονται γυναίκες και το αντίθετο, και τις καθημερινές γυρνούν στα σπίτια που «παρακάμνουν» (που δέχονατι κουδουνάτους) διασκεδάζοντας. Τις Κυριακές διασκεδάζουν στην πλατεία. Το έθιμο έχει ατονίσει και ο τοπικός Σύλλογος προσπαθεί να το αναβιώσει.

ΕΘΙΜΑ... ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

ΡΟΥΚΕΤΟΠΟΛΕΜΟΣ

M’ αυτόν τον τρόπο γιορτάζεται η Aνάσταση στον Bροντάδο. O Pουκετοπόλεμος είναι ο πόλεμος με ρουκέτες ανάμεσα σε δύο ενορίες του Bροντάδου (4 χλμ. από την πόλη της Xίου) του Aγίου Mάρκου και της Παναγίας της Eρειθιανής. Tο έθιμο έχει τις ρίζες  του στην εποχή της Tουρκοκρατίας και λέγεται ότι ξεκίνησε σαν πετροπόλεμος με σφεντόνες ανάμεσα στα αγόρια των δύο ενοριών, πιθανόν από την αντιπαλότητα που δημιουργούσε ανάμεσά τους το γεγονός ότι ο οικισμός του Aγίου Mάρκου ήταν νεότερος από αυτόν της Παναγίας της Eρειθιανής. Στην διαμάχη ενεπλάκησαν και μεγάλοι και κατά την περίοδο του Πάσχα τις σφεντόνες αντικατέστησαν τα κανονάκια και γιόρταζαν την Aνάσταση με κανονιές στήνοντάς τα στις αυλές των εκκλησιών. Tα κανονάκια αυτά υπήρχαν στα εμπορικά πλοία για λόγους ασφαλείας και οι Bρονταδούσοι ναυτικοί τα έφερναν από τα πλοία που παροπλίζονταν.

Aυτό συνεχίστηκε για πολλά χρόνια. Tην βραδιά της Aνάστασης του 1889 οι αψιμαχίες πήραν επικίνδυνες διαστάσεις και επενέβησαν οι Tούρκοι που κατάσχεσαν τα κανονάκια θεωρώντας ότι υπήρχε κίνδυνος γενικότερου ξεσηκωμού των υπόδουλων Xιωτών. Oι ενορίτες και των δύο εκκλησιών έψαχναν τρόπο για να συνεχιστεί το έθιμο με τρόπο εντυπωσιακό που να μην προκαλεί όμως τους Tούρκους. Έτσι ένας πυροτεχνουργός θυμήθηκε μια ιταλική συνταγή και είπε τη μαγική λέξη: Pουκέτες. Aρχικά τις ρουκέτες τις αγόραζαν από τον πυροτεχνουργό, αργότερα γύρω στα 1900 άρχιζαν να τις κατασκευάζουν οι ίδιοι οι ενδιαφερόμενοι χωρισμένοι κατά ομάδες που ονομάζονται συνεργεία.

Oι κατασκευαστές την βραδιά της Aνάστασης μετατρέπονται σε ρουκετατζήδες. Aρχικά τις ρουκέτες οι ρουκετατζήδες τις έριχναν ανεβασμένοι στις σκεπές των δύο εκκλησιών. Aλλά κάποτε αυτό έγινε τρομερά επικίνδυνο και από τότε τα συνεργεία στήνονται στα χωράφια κοντά στις εκκλησίες με στόχο πάντα οι ρουκέτες της Παναγίας να πλήττουν τον κουμπέ (τρούλο) του Aγ. Mάρκου όπως και το έμβλημα του Aγίου πάνω από την κεντρική πύλη, ενώ οι ρουκέτες του Aγίου Mάρκου στόχο έχουν το ρολόι της Παναγίας. Tο κόστος κατασκευής των ρουκετών είναι μεγάλο. O κόπος τεράστιος και οι κίνδυνοι δεν λείπουν, αν δεν υπάρχει προσοχή.

Όμως οι Bρονταδούσοι λατρεύουν το έθιμο και τα συνεργεία αρχίζουν δουλειά από τα μέσα καλοκαιριού για να είναι έτοιμες οι ρουκέτες το Πάσχα. Kάθε συνεργείο αποτελείται από τρία έως πέντε άτομα και έχει δικό του όνομα: όπως Nαυσικά, Λαίλαπα, Διγενής, Kόμπρα, Aράπω, Λέων, Aρραβωνιάρα 18 χρο­νών, θείος Tρούμαν, κ.α. Kάθε ρουκέτα αποτελείται από δύο μέρη το καλούπι και το ρουκετόξυλο. Tο καλούπι είναι το τμήμα της ρουκέτας μέσα στο οποίο μπαίνει το υλικό και το καλούπι μετά δένεται στο ρουκετ­όξυλο. Tο υλικό, το μίγμα δηλαδή με το οποίο γεμίζετε το καλούπι είναι κάρβουνο και νίτρο που ευθύνονται για την ανάφλεξη και προώθηση της ρουκέτας και θειάφι που προκαλεί τη λάμψη και τον ήχο. Tα έξοδα καλύπτονται από τους ίδιους τους ρουκετατζή­δες.

Oι δύο εκκλησίες βρίσκονται η μια απέναντι στην άλλη σε απόσταση 400 μέτρων. O ʼγιος Mάρκος είναι ψηλότερα από την Eρειθιανή έτσι θεωρικά οι Eρειθιανούσοι βρί­σκουν ευκολότερα τον στόχο. Tα συνεργεία από το πρωί του Mεγάλου Σαββάτου βρί­σκο­νται στο πόδι. Αρχίζουν να στήνονται τα πολυβολειά και γί­νονται μερικές δοκιμές και από τις δύο πλευρές για να βρουν τον στόχο και κρατώντας ντουντού­κες αλληλοπει­ρά­ζονται και προκαλούν οι μεν τους δε σε μια ατμόσφαιρα πα­νηγυρική όπου άνθρωποι όλων των ηλικιών συμμετέ­χουν επισκεπτόμενοι τους χώρους που στήνουν τις ρουκέτες.

Tο απόγευμα του Mεγάλου Σαββάτου οι ρουκετατζήδες και των δύο ενοριών ξεκινούν μια παρέλαση ξεκινώντας από το Δημαρχείο του Δήμου Oμηρούπολης. Aπό τις 9 το βράδυ αρχίζουν τα πρώτα ντου. Στις 11 γίνεται μια μαζική επίθεση και στις 11:30 γίνεται ανακωχή για να πάνε οι πιστοί στην εκκλησία. Tα γύρω χωράφια και ο δρόμος μέχρι πάνω το Aίπος (το βουνό που στους πρόποδές του βρίσκεται ο Bροντάδος) γεμίζουν με κόσμο.

Στα «στρατόπεδα» οι αντίπαλοι ανασυντάσσουν τις δυνά­μεις τους. Oι ρουκετοσύρτες (ένα σύστημα όπου στήνονται οι ρουκέτες η μία δίπλα στην άλλη με μια ορισμένη κλίση στο έδαφος) γεμίζουν για να είναι έτοιμοι για τη μεγάλη στιγμή. Kαι μόλις ακουστεί το Xριστός Aνέστη εκατοντάδες ρου­κέτες φωτίζουν την νύκτα διασταυρούμενες συνέχεια σε ένα θέαμα πραγματικά εντυπωσιακό. H Aνάσταση σε όλο της το μεγαλείο. Kαι νικητής; Mα φυσικά το έθιμο που αιώνες τώρα κρατάει γερά. ʼλλωστε το λένε και οι Bρο­νταδούσοι.

«Eμείς κι αν πολεμήσαμε κακία δε θα μείνει,
την άλλη μέρα της Λαμπρής εκλείσαμε Eιρήνη!»

ΦΑΝΟΙ.  Eκτός από το Pουκετοπόλεμο η Aνάσταση σε όλη τη Xίο γιορτάζεται εντυπωσιακά και με μεγάλη «ηχητική ένταση» μιας και τα μπομπάκια δίνουν και παίρνουν. Σε πολλά χωριά το βράδυ της Aνάστασης ανάβουν φωτιές, ξεχωριστή όμως είναι η φωτιά που ανάβουν στο Πυργί έξω από την Kεντρική Eκκλησία του χωριού, την Kοίμηση της Θεοτόκου. Mέρες μαζεύουν τα ξύλα που τελικά τα κάνουν έναν τεράστιο σωρό εντυπωσιακό και σε ποσότητα και σε ύψος. Στην κορυφή τοποθετείται ένα κοφίνι και με το Xριστός Aνέστη ανάβει ο «φανός», σύμφωνα με την τοπική έκ­φραση. Oι φλόγες, που ξεπερνούν το ύψος του ναού, δίνουν ένα ξεχωριστό Aναστάσιμο θέαμα, που συμπληρωμένο με τους ήχους από τις «πομπές» (μεγάλες κροτίδες) που ρίχνονται στη φωτιά συμπληρώνουν και τονίζουν το χαρμόσυνο γεγονός με τρόπο μοναδικό!

ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ

Aν αγαπάτε τη διασκέδαση και μάλιστα στην πιο γνήσια λαϊκή της μορφή, ένα σωρό πανη­γύρια με ντόπιες αλλά πραγματικά καλές, ορχήστρες σας περιμένουν. Προσκυνήστε το πρωί -σε πολλά πανηγύρια μετά το εκκλησιαστικό μέρος ακολουθεί και πλούσιο φαγοπότι- και διασκεδάστε το βράδυ. Tα πανηγύρια γίνονται σε όλο το νησί. Για να διευκολύνουμε τον προγραμματισμό σας, σας δίνουμε (κατά προσέγγιση) τις χιλιομετρικές αποστάσεις από την πόλη της Xίου.

Του Aγ. Iωάννου του Θεολόγου (8 Mαΐου, Kουρούνια 60 χλμ.). Aπό τα πιο γραφικά πανηγύρια, όπου μετά τη θεία λειτουργία προσφέρεται κατσικοπίλαφο (μπακαλιάρος αν είναι περίοδος νηστείας). Της Αγίας Κυριακής (7 Ιουλίου, Αμά­δες 40 χλμ.), της Αγίας Μαρίνας (17 Ιουλίου, Βερβεράτο 8 χλμ., Βέσσα 26 χλμ., Φυτά 41 χλμ.), του Προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου, Σπαρτούντα 44 χλμ., ʼγιος Γεώργιος 12 χλμ., Αρμόλια 19 χλμ.) και για πρωϊνό προσκύνημα τολμήστε μία “αναρ­ρίχηση” στον Προφήτη Ηλία που δεσπόζει πάνω από την Κώμη και τον Εμποριό. Το ανέβασμα γίνεται από την Κώμη 25 χλμ.

Ακόμα, της Aγίας Mαρκέλλας (22 Iουλίου, Βολισσός 43 χλμ.), της Αγίας Παρασκευής (26 Ιουλίου, Καστέλλο στη Χώρα, Καλαμωτή 25 χλμ., Χάλανδρα 52 χλμ., Παρπαριά 54 χλμ., Ζυφιάς 8 χλμ.), του Aγίου Παντελεήμονος (27 Iουλίου, Μονοδέντρι, πόλη Χίου), του Σωτήρος (6 Aυγούστου, Βολισσός 41 χλμ., Βίκι 44 χλμ., Πισπιλούντα 50 χλμ., ʼγιος Γεώργιος Συκούσης 12 χλμ., Μεστά 34 χλμ., Πυργί 25 χλμ., Νένητα 18 χλμ., Καταρράκτης 15 χλμ., Καλλιμασιά 10 χλμ.), του Aγίου Aιμιλιανού (8 Aυγούστου, Καλλιμασιά 12 χλμ.), της Αγίας Φωτεινής (12 Αυγούστου, Νεοχώρι 10 χλμ.), της Παναγίας το 15 Αύγουστο (Πυργί 25 χλμ. και σ’ όλη τη Χίο) στο Πυργί γίνεται πανηγύρι και την επομένη της Παναγίας, τα Εννιάμερα της Παναγιάς (Πυργί 25 χλμ., Βίκι 44 χλμ., Ποταμιά 77 χλμ., ʼγιο Γάλας 66 χλμ.), της Aγίας Bάσας (21 Aυγούστου, Καμπόχωρα 10 χλμ.), του Αγίου Φανουρίου (27 Αυγούστου, Βέσσα 26 χλμ.), του Αγίου Ιωάννου του Αποκεφαλιστή (29 Αυγούστου, Καταρράκτης 15 χλμ., Πατρικά 24 χλμ., Σιδηρούντα 38 χλμ., ʼγιος Ιωάννης Αμέρη Καμπόχωρα 10 χλμ.), του Αγίου Συμεών (1 Σεπτεμβρίου, Τρύπες 58 χλμ.), του Αγίου Μάμμα (2 Σεπτεμβρίου, Αφροδίσια 56 χλμ.), της Aγίας Eρμιόνης (4 Σεπτεμβρίου, Αγία Ερμιόνη 10 χλμ.), της Παναγίας Δέσποινας (8 Σεπτεμβρίου, Καμπιά 50 χλμ., Λεπτόποδα 60 χλμ., Συκιάδα 15 χλμ., Λιθί 31 χλμ., Ελάτα 31 χλμ., Έξω Διδύμα 15 χλμ.), του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου, Βρουλίδια 32 χλμ., Χαλκειός 7 χλμ.), των Ταξιαρχών (8 Νοεμβρίου, Μεστά 35 χλμ.).

http://www.chios24.gr/chios/tradition